Calliope Tsoupaki, die voor het Holland Festival 2014 Oidípous componeerde, een semiscenisch oratorium gebaseerd op Sophocles’ tragedie Oidípous te Kolonos, hoeft niet lang na te denken over haar favoriete stuk: Coptic Light (1985) van Morton Feldman.
‘Overweldigend. Razend knap gemaakt. Maar niet alleen dat. Als componist heb ik er ontzettend veel aan gehad. En nog. Met het materiaal dat ik gebruik voor Oidípous zou ik zonder Coptic Light nooit zo vrij hebben kunnen omgaan. Zonder de vragen die de compositie bij mij opriepen en de antwoorden die Morton Feldman hierop gaf.’
‘Verschillende keren heb ik zijn lezingen en lessen in Darmstadt gevolgd. Ik herinner me hem goed. Hij was een erudiete man. Liefdevol. En enorm gepassioneerd. Er ging iets magisch van hem uit. Wij, een stel jonge componisten, hingen aan zijn lippen. Voor ons was hij een soort orakel van Delphi.’
‘Hij liet ons de première van Coptic Light horen en zei: “Dit is mijn meesterwerk. Mijn magnum opus”. Het is een van zijn laatste stukken. Niet lang daarna is hij gestorven.
Ik zie het als een samenballing van alles wat hij kon en tot stand heeft gebracht. Het zit er allemaal in, als een mooi stempel in klei.’
‘Kijk eens naar de partituur. Prachtig handschrift, vind je niet? Perfect voor mijn leerlingen om te bestuderen hoe Feldman het notenmateriaal ontwikkeld heeft tot een stuk dat vloeit en leeft. Dat je de tijd laat vergeten. Het duurt een half uur, maar dat maak je niet real time mee. Wanneer het ineens klaar is lijkt het of je verplaatst bent in de tijd en de ruimte’.
‘Feldman was gefascineerd door Koptische tapijten. Hij baseerde Coptic Light op de kleurpatronen in die tapijten. De Kopten verwerkten hun beschaving tot in de kleinste details in die patronen, maar voor Feldman betekenden ze meer dan dat. Voor hem ontstegen ze de tijd waarin ze ontworpen zijn. Wat hij zag in die tapijten verbond hij met zijn eigen tijd en ruimte.’
‘Coptic Light bestaat uit oneindig veel langs en over elkaar heen schuivende motiefjes. Of liever gezegd: kleine melodietjes. Motiefjes zijn te karakteristiek, te individueel. Dat past niet bij Feldman. Hij weeft die melodietjes in elkaar, tot er patronen ontstaan die het individuele ontstijgen. Dat minimale variëren en verschuiven van patronen en de manier waarop deze zich ontwikkelen tot een groter geheel, daaruit bestaat zijn palet. Met als basiskleuren soms maar twee noten, die met elkaar interfereren in een schitterend weefsel.’
‘Feldman vergeleek het componeren met het inrichten van een huis. Hij schoof net zolang met het meubilair totdat hij de ideale plek had gevonden. Met de noten als meubelen en de partituur als huis. Eindeloos was hij in dat compositorische huis groeperingen van klanken aan het verplaatsen.’
‘Het meest heb ik gehad aan een privéles die ik van Feldman kreeg in Darmstadt, 27 jaar geleden. Met een ondeugende blik in zijn ogen zei hij: “Wat wil je weten? Je schrijft mooie melodieën, maar ze worden verstikt door je muziek. Als je eerst aan de maat denkt, voordat je gaat componeren, zit je jezelf in de weg. Als ik een melodie schrijf, bedenk ik alle mogelijke ritmes die misschien goed voor die melodie kunnen zijn en kies er op het laatste moment een uit.”’
‘Deze wijze les is me mijn hele leven bij gebleven. Ook nu, tijdens het componeren van Oidípous, waarbij natuurlijk ook de tekst een belangrijke rol speelt. Zonder Feldman, zonder Coptic Light, had ik waarschijnlijk nooit een ruimte kunnen creëren waarin de melodieën zich ritmisch zo vrij kunnen ontwikkelen en naar mijn gevoel juist daardoor de tekst kunnen omhelzen.’
Oidípous van Calliope Tsoupaki wordt op 28 en 29 juni uitgevoerd in het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam.