Met Tragedy of a Friendship herdenkt De Vlaamse Opera het tweehonderdste geboortejaar van Richard Wagner. Het betreft een productie van de controversiële kunstenaar Jan Fabre, de auteur Stefan Hertmans en de componist Moritz Eggert. Wanneer ik de Duitse toondichter benader voor een gesprek over deze opera, reageert hij onthutst: er is ab-so-luut geen sprake van een opera! Wil ik dat misverstand alsjeblieft voor ééns en altijd de wereld uit helpen?
Waarom mag Tragedy of a Friendship geen opera heten?
Opera bestaat uit de verklanking van een tekst, met een daarbij passend toneelbeeld en een regisseur, maar Jan Fabre heeft mij en Stefan van meet af aan intensief betrokken bij het maakproces. Het is echt een gezamenlijk werkstuk. Ik heb ook niet één tekst van Stefan op muziek gezet: de twee zangers zingen enkel fragmenten uit Wagneropera’s.
U noemt uzelf geen Wagnerfan. Wat staat u tegen en waarom ging u toch in zee met Jan Fabre?
Ik voel me door zijn muziek overweldigd, maar ik wil niet overweldigd worden, ik wil een zelfstandig individu blijven. Tegelijkertijd is Wagner wel degelijk een voorbeeld, omdat hij diepgravend nadacht over hoe je muziek, tekst en toneelbeeld kunt integreren. Ik ben wel een echte fan van Jan Fabre en vond het een eer door hem gevraagd te worden. Hij weet precies wat hij wil, is ontzettend direct en gaat experimenteel en improviserend te werk. Dat ben ik niet gewend en het was een geweldige uitdaging om buiten mijn gebruikelijke kaders te treden.
U moest bijvoorbeeld muziek schrijven bij scènes die nog niet eens bestonden. Hoe was dat?
Lastig, want pas een maand geleden was ongeveer bekend wat er op het toneel te zien zal zijn, terwijl ik natuurlijk al eerder moest beginnen met componeren. Intuïtief koos ik voor een intiem, driekoppig ensemble tegenover het grote, Wagneriaanse orkest. Met theremin, harmonium en cello benader ik Wagners concept van de ‘oneindige melodie’, die in de stem begint en over het orkest uitwaaiert. Theremin en harmonium kunnen letterlijk eindeloze melodieën vormen, en de cello ligt het dichtst bij de menselijke stem. Dankzij zijn bereik van de laagste bas tot de hoogste sopraan, kan ik aanhaken bij het Wagnergezang. Omdat we het orkest op band moesten zetten, heb ik muziek geschreven die flexibel is: weliswaar zijn het zeven kant en klare stukken, maar je kunt die faden, opknippen en verplaatsen. Drie weken voor de première ben ik nog altijd aan het schuiven. Bij de laatste opnamesessie heb ik daarom snel wat overgangsmuziekjes geschreven, zodat ik tijdens de voorstelling extra keuzemogelijkheden heb.
Hoe is Tragedy of a Friendship opgebouwd?
Het stuk gaat over de vriendschap tussen Wagner en Nietzsche en telt dertien scènes. Daarin trachten we telkens de essentie van één van Wagners opera’s te vangen – niet door de handeling na te vertellen, maar door de thematiek uit te vergroten. Er zijn verrassende liefdesscènes, seksuele motieven, er is geweld, en het is nu eens ironisch, dan weer tragisch of komisch. In een soort knee-plays gaan Wagner en Nietzsche met elkaar in dialoog, op basis van originele teksten uit hun brieven en geschriften.
Waarin zit hem voor u de tragiek van hun vriendschap?
Nietzsche componeerde ook en zag in Wagner een verwante ziel, die deed wat hij eigenlijk zelf had willen doen: een nieuwe kunstvorm ontwikkelen. Hij raakte diep teleurgesteld toen Wagner tot een soort godsdienstwaan verviel en de ingezette ontwikkeling niet verder voerde. Omgekeerd begreep Wagner Nietzsche niet altijd goed, maar hij was zo ingenomen met zijn Gesamtkunstwerk, dat hem dat weinig deerde. De tragiek ligt dus vooral bij Nietzsche.
Heeft u met Jan Fabre en Stefan Hertmans een Gesamtkunswerk gemaakt in de zin van Wagner?
We hebben weliswaar een Gesamtkunswerk nagestreefd, maar anders dan bij Wagner willen we het publiek geen religieuze, mythische, filosofische of esthetische waarden opdringen. Wat me stoort in zijn werk is de grootheidswaan en daarop heb ik in mijn muziek gereageerd. Ik werd geïnspireerd door Gustav Mahler, die weliswaar door Wagner beïnvloed was, maar altijd dicht bij de mensen bleef. Ik heb gepoogd Wagner zijn onschuld terug te geven.
Tragedy of a Friendship gaat op 15 mei in première bij de Vlaamse Opera in Antwerpen en is in juni in Amsterdam te zien tijdens het Holland Festival.